İlmin Değeri

Fahrettin YILDIZ

Doğru imanın ve iyi bir insan olmanın en önemli şartlarından biri de “ilim”dir. “İlim” sözlükte “bilgi” ve “bilim” karşılığında kullanılır. “Bir şeyi gerçek yönüyle kavramak ve gerçekle örtüşen kesin itikat” diye de tanımlanır. “Marifet” de “bilmek” manasına gelir.

“Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” ayetindeki “ilim”den maksat, öncelikle yalnız zorda kalınca değil, her durumda Allah'ı bilip tanımak; yani marifetullah ve bu irfan sayesinde Allah'a kul olmanın önemini kavramak, ondan yararlanmak olsa da anılan ayet genelde, hangi konuda olursa olsun, ilmin Allah katında çok üstün bir değer olduğuna işaret de eder Kur’an'da ilme çok yer ve değer verilmesi, Kur’an'ın, kendisini Allah'tan gelmiş bir ilim olarak tanıtıp ilim irfan sahiplerini yüceltmesi ve Rabbimize “ilmimi artır” diye dua etmemizi öğütlemesi; Hz. Peygamber'in de ilmi övüp teşvik etmesi, ilim öğrenmenin kadın erkek her Müslüman'a farz olduğunu belirtmesi; âlimleri, peygamberlerin varisleri olarak göstermesi, bu yaklaşımı destekler.

Aslına bakılırsa ilim, imandan önce gelir ve iman ilim sayesinde kazanılır. İlim olmazsa iman temelsiz kalır. Zira iman edilecek şey, öncelikle bilinmeye muhtaçtır. Eğer iman ilme dayanmazsa, onun doğruluğu ve yanlışlığı ortaya konulamaz. Görüldüğü gibi imanın doğruluk ölçüsü ilim olmakta, inançtaki yanlışlar da ilimle düzeltilebilmektedir. Kur’an, cehaleti, ilimle ortadan kaldırmayı hedeflemişken sonraları iman, aklın ve ilmin önüne alınarak daha iyi Müslüman olunacağı sanılmıştır. Oysa ilk nesil Müslümanları, ilmi öne almışlar ve İslam'a din adına hiçbir hurafe sokmamışlardı. Onları bu yola sevk eden, Kur’an'ın ilimden yana koyduğu açık tavırdı. Onların zamanında tek ilmi otorite, Kur’an ve akıldı. Ne var ki sonraları Kur’an ve akıl büyük ölçüde terk edilince, mesnetsiz görüşler ve hurafeler dinin yerine; geleneğin kabulü de Kur’an'ın ve aklın önüne geçti. Bu arada Kur’an'a uymanın ve ilim sahibi olmanın gerekliliği çok yazılıp söylendi. Ama bunlar pratik hayatta bir türlü gerçekleştirilemedi.

Hemen hatırlatalım ki ilim, bizatihi üstün bir değer olsa da onun amelle bütünleşip, insanlığı maddi ve manevi yönden daha yüksek seviyelere taşıması gerekir. Davranış ve uygulama planında somutlaşıp olumlu sonuçlar doğurmayan, insanı imana ve iyi davranışa yöneltmeyen, sadece kötülüklere alet edilen bilginin insana hiçbir yararı olmaz. Ama bilgisizce yapılan amelin de ilimden daha değerli olduğu söylenemez.
Sonuç olarak Kur’an, doğru ile yanlış olanı ayırt etmek için geldiğini; aklını kullanıp düşünenleri doğru yola ileteceğini belirterek aklı faal tutmayı ve ilim üretmeyi hedeflemiştir. Çünkü akıl çalışmazsa ilim olmaz, ilim olmayınca da din doğru bilinip uygulanmaz. Ayrıca ilmin önemi ve işlevi bununla sınırlı değildir. Müslümanların zihni, akli, ahlaki kısacası her yönden gelişmişliği; benimsedikleri değerler sisteminin devamlılığı, ilme bağlı olduğu gibi İslam'ın cahiliyeyi ortadan kaldırma hedefi de büyük ölçüde ilimle gerçekleşir. İşte bu çok yönlü işlevinden ve öneminden dolayı ilim, İslam'da yüceltilmiş, teşvik edilmiş ve farz kılınmıştır. Ancak ilim, çok malumattan ziyade, Allah'a saygıdan dolayı görev ve sorumluluk bilinciyle hareket etmeyi bilmektir. Bu da, ilmin amelden, amelin de ahlaktan ayrı düşünülemeyeceği anlamına gelmektedir. Bu yüzden Kur’an, Rabbini tanıyıp haddini bilenlerle, bilmeyenleri bir tutmamış, âlimi de sırf bilgisiyle değil, bilgisinin ahlaki değeri sebebiyle övmüş, Hz. Peygamber de insanda ahlaki bir değere dönüşmeyen faydasız bilgiden Allah'a sığınmıştır.